Zand, zeep en soda waren jaren lang de voornaamste schoonmaakmiddelen die in de huishouding gebruikt werden. In Nederlandse keukens hing dan ook vaak een rekje met drie bakjes, voorzien van deze ingrediënten.
Zand werd gebruikt om te schuren, zeep om te soppen en soda om de vaat te wassen, de stoep te boenen, het toilet te reinigen, de klompen schoon te maken, enzovoorts. Zelfs kon je het in een teiltje met water doen en er met je voeten in gaan als je daar een wondje had. Dan werd het wondje schoon.
Krachtig reinigingsmiddel
Toch is soda best wel een krachtig middel. Het is beslist niet geschikt om bijvoorbeeld als autoshampoo te gebruiken. Niet alleen de lak kan dof worden, maar ook aluminium onderdelen zoals velgen en sierstrips worden aangetast en verliezen hun glans.
Soda heeft als chemische naam Natriumcarbonaat. Het wordt in talloze huishoudelijke en industriële schoonmaakmiddelen gebruikt, zoals in vloerreinigers, waspoeder, ontvettingsproducten en – kijk, daar zijn we weer terug – in vaatwastabletten.
De reinigende werking van soda dankt het aan de alkaliteit. Alkalische stoffen oefenen een chemische werking uit op oliën, vetten en vettige verontreinigingen.
Gebeurt dit bij een hogere temperatuur, dan treedt verzeping op, met als gevolg een oppervlakte-actieve werking. Daarbij kan ook, al of niet wenselijk, schuim ontstaan.
Sodaproductie
Behalve voor het bakje in de keuken, was er nog een andere toepassing voor soda, waarvoor trouwens veel meer nodig was, en dat was voor de productie van glas. De bescheiden hoeveelheden die in de natuur voorkomen, bijvoorbeeld in sommige meren in Afrika, zijn daarvoor bij lange na niet genoeg.
In 1789 vond Nicolas Leblanc, een Franse chirurg, een procedé uit om op kunstmatige wijze soda te maken. Hij was de privéarts van de hertog van Orléans en met de financiële steun van zijn baas werd een fabriek gebouwd.
De Franse boeren vonden het maar niks. Bang als zij waren dat de oogst zou mislukken door de rook die uit de fabriek kwam, rukten zij, met hooivorken gewapend, op naar de fabriek. Ook tegenwoordig zijn soortgelijke acties niet ondenkbaar.
Het zat bovendien nogal tegen dat net de Franse Revolutie uitbrak. De hertog verloor zijn hoofd onder de guillotine, een aandoening waar zelfs zijn lijfarts hem niet van kon genezen. De fabriek werd vervolgens onteigend en ook met Leblanc zelf liep het niet goed af. Totaal verarmd maakte hij in 1806 een eind aan zijn leven.
Toch kwam de sodaproductie volgens zijn uitvinding op gang, zowel in Frankrijk als daarbuiten.
Van Caustic Soda tot Baking Soda
Een ander soort soda is Caustic Soda. De oplossing in water hiervan heet Natronloog. Het wordt gebruikt als ontstoppingsmiddel, afbijtmiddel, flessenreiniging en in tal van andere industriële toepassingen, o.a. voor de productie van zeep. Daarbij wordt het gekookt met oliën en vetten, het zeepzieden. Natronloog is dus niet iets om met je voeten in te gaan zitten.
Nog een ander soort soda is Baking Soda, ook wel dubbelkoolzure soda genoemd. Zoals die naam aangeeft, bevat het meer koolzuur dan gewone soda. Als dat los komt, zorgt het voor een bruisende werking, bijvoorbeeld in badproducten. In baksels zorgt het voor het rijzen van het deeg. De chemische naam is natriumbicarbonaat.
Nog een andere naam ervoor is zuiveringszout. Dit vanwege de zuiverende, neutraliserende werking bij zuurbranden. Een probaat middel als je te zwaar getafeld hebt.
Er wordt hier en daar een bijna magische werking aan toe geschreven. Baking Soda is echter geen wondermiddel. Ontkalken, geurtjes wegnemen, koffie- en theevlekken en zelfs de meest hardnekkige vlekken verwijderen, stickers verwijderen, de kat en de hond schoonmaken, het vloerkleed schoonmaken zonder er over te borstelen?
Je mag het proberen. Maar laat ik het voorzichtig zeggen: voor al die toepassingen zijn veel betere middelen te vinden.
En dan is er tenslotte nog Whisky Soda. Maar dat heeft dan weer niets met schoonmaken te maken!
Jacques van den Wijngaard, auteur van Professioneel Schoonmaken 2.0 en Chemie Glashelder
